Τα αρνητικά της «θετικής σκέψης»

Γράφει η Χριστίνα Πετρέλλη Ψυχολόγος M.Sc – Ψυχοθεραπεύτρια

Η «θετική σκέψη» έχει τα θετικά της. Μπορεί όμως, η δύναμή της να ελαττώνεται;

Η «θετικότητα» είναι μία συνεχώς αυξανόμενη «βιομηχανία». Χιλιάδες βιβλία, αμέτρητοι ιστότοποι, ανεξάντλητες διαδικτυακές αναρτήσεις και προσωπικές «μαρτυρίες», αλλά και κάποια σοβαρά επιστημονικά άρθρα δοξολογούν την «τέχνη της ευτυχίας» και της «θετικής σκέψης».

Φυσικά, αυτή η τάση δεν αποτελεί σημείο των καιρών μας. Αντιθέτως, την συναντάμε σε κείμενα του Αριστοτέλη, καθώς και σε μεταπολεμικές εκδόσεις όπως το “The Power of Positive Thinking” του Dr Norman Vincent Peale, το οποίο στην εποχή του 1950 έγινε ανάρπαστο, αλλά και στο κορυφαίο σε πωλήσεις, «Μυστικό» της Rhonda Byrne (2000).

Στην πραγματικότητα, τα αποθέματα νουθεσίας και παραίνεσης για «θετικότητα» δείχνουν να είναι πλεονασματικά. Παράλληλα, η στοίβα των συγγραμμάτων που αμφισβητούν την αξία της θετικότητας (μεταξύ των οποίων το “Brightsided” της Barbara Ehrenreich, το “Rethinking Positive Thinking” του Gabriele Oettingen, το “Upside Your Dark Side” των Todd Kashden και Robert Biswas-Diener) αρχίζει να ανταγωνίζεται τη στοίβα που διαλαλεί τα «οφέλη της ευτυχίας» και της «θετικής σκέψης».

Ένας δυνατός άνθρωπος από πηλό – Μήπως η θετικότητα έχει ένα μειονέκτημα;

Πριν να καταφερθώ ενάντια στη «θετική σκέψη» ως πανάκεια, ξεκαθαρίζω ότι η θετικότητα έχει οφέλη, τα οποία υποστηρίζονται από έγκυρα ερευνητικά δεδομένα.

Τα θετικά συναισθήματα μπορούν να επιφέρουν το καλύτερο αποτέλεσμα, κάνοντάς μας πιο δημιουργικούς, περισσότερο δεκτικούς, ανθεκτικούς και συνδεδεμένους με τους άλλους. Οι ευτυχισμένοι άνθρωποι τείνουν να είναι πιο υγιείς, περισσότερο δραστήριοι, επαγγελματικά ικανοποιημένοι, παραγωγικοί και γενναιόδωροι. Έχουν ικανοποιητικές ερωτικές σχέσεις, κάνουν ουσιαστικές συνομιλίες και έχουν καλούς φίλους. Μπορούν ακόμα, και να ζήσουν περισσότερο.

Χαρακτηριστικός είναι επίσης, ένας ιδιαίτερος τύπος θετικότητας, η τάση να είναι κάποιος αισιόδοξος για το μέλλον. Οι αισιόδοξοι, απολαμβάνουν αρκετά από τα οφέλη της ευημερίας (καλύτερη υγεία, ικανοποιητικές σχέσεις, επαγγελματική επιτυχία, μεγαλύτερη διάρκεια ζωής) – επιπλέον, δεν αποτελεί έκπληξη ότι οι αισιόδοξοι τείνουν να είναι πιο ευτυχισμένοι. Ακόμα και η υιοθέτηση μιας αισιόδοξης προοπτικής μπορεί προσωρινά να αποδειχθεί επωφελής, ιδιαίτερα όταν λειτουργεί ως κίνητρο.

Λαμβάνοντας υπόψη τα σωτήρια δυνητικά οφέλη της θετικότητας, θα πρέπει λογικά να αναρωτηθούμε για την αξία ενός πονήματος το οποίο διαμαρτύρεται ενάντια στην «τυραννία» της. Ωστόσο, η ειρωνεία βρίσκεται στο ότι τα νέα σχετικά με τη «θετικότητα» δεν είναι όλα καλά. Όταν η θετικότητα χρησιμοποιείται σε λάθος χρόνο ή με λάθος τρόπο, ακόμα και για λάθος λόγο, έχει σαφή μειονεκτήματα, τα οποία μπορούν να υπονομεύσουν την αντίληψή μας, τις αντιδράσεις μας, τις σχέσεις μας, ακόμη και την ίδια την ψυχική μας υγεία -για την οποία τόσο κόπτεται.

Μη προετοιμασμένοι για τα δύσκολα

Φανταστείτε ότι μόλις βγήκατε από μια συνέντευξη για τη δουλειά των ονείρων σας. Σε αναμονή των αποτελεσμάτων, ποια θα ήταν η στάση που θα σας έκανε να νιώσετε καλύτερα: Να περιμένετε το ιδανικό, ότι δηλ., «σκίσατε» και περιμένετε από λεπτό σε λεπτό να σας ανακοινώσουν την πρόσληψή σας, ή να περιμένετε το χειρότερο; Σε μία αμφίβολη κατάσταση, οι περισσότεροι άνθρωποι θα επέλεγαν αισιόδοξη στάση. Στην πραγματικότητα, η αισιοδοξία μπορεί να είναι μια εξαιρετική επιλογή βραχυπρόθεσμα, αλλά ο συγχρονισμός (προσδοκίας + αποτελέσματος) είναι τα πάντα.

Έρευνα (Shepperd, J. A., Ouellette, J. A., & Fernandez, J. K., 1996) σχετικά με το φαινόμενο «Έτοιμος για το Χειρότερο» αποκαλύπτει ότι καθώς πλησιάζει η στιγμή της αλήθειας – μια στιγμή όπου οι ελπίδες μπορεί να γκρεμιστούν και οι μεγαλύτεροι φόβοι να γίνουν πραγματικότητα – οι άνθρωποι, σε μια προσπάθεια να προετοιμαστούν για τα δυσάρεστα νέα, συνήθως, απομακρύνονται από την αισιοδοξία και κουρνιάζουν στην ψυχρή αλλά καθησυχαστική αγκαλιά του χειρότερου σεναρίου.

Αυτό το φαινόμενο έχει αναπαραχθεί σε δεκάδες έρευνες που αφορούν στην πρόβλεψη αποτελεσμάτων όπως, τα αποτελέσματα μιας θεραπευτικής αγωγής, τον καθορισμό του βασικού μισθού, τις επιδόσεις σε εξετάσεις, ακόμη και για προβλέψεις του τύπου «αν οι άλλοι πιστεύουν ότι είστε κελεπούρι (ή όχι);». Πρόσφατη έρευνα (Sweeny, K., & Falkenstein, A.,2016) δείχνει ότι ακόμη και οι «βαμμένοι» αισιόδοξοι, υποκύπτουν στην απαισιοδοξία καθώς κοντοζυγώνει η ώρα της αλήθειας.

Η υιοθέτηση της στάσης «αναμονή για το χειρότερο» είναι σοφή

Η απογοήτευση, είναι ένα ιδιαίτερα ασταθές συναίσθημα, το οποίο προκαλείται όταν οι προσδοκίες μας, διαψεύδονται. Με απλά λόγια: τα κακά νέα μας απογοητεύουν, όμως τα απροσδόκητα κακά νέα μας ματαιώνουν, και τότε η απαισιοδοξία φαντάζει ως η πλέον ελκυστική επιλογή. Πολλές μελέτες υποστηρίζουν ότι η μείωση των προσδοκιών είναι σοφή κίνηση όταν είμαστε σε αναμονή αποτελεσμάτων.

Πρόσφατη δημοσίευση σχετικά με τις εμπειρίες αποφοίτων της Νομικής, οι οποίοι αναμένανε τα αποτελέσματα των εξετάσεων τους από τον Δικηγορικό Σύλλογο της Καλιφόρνιας, αναφέρει ότι αρκετοί από τους συμμετέχοντες βασανίζονταν από αγωνία, την οποία πάλευαν να καταλαγιάσουν καθώς περίμεναν την είδηση που θα άλλαζε τη ζωή τους, ενώ άλλοι, αντιμετώπιζαν την αβεβαιότητα με σχετική άνεση. Τελικά, όταν ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα, οι «αγχωμένοι», διαχειρίστηκαν την είδηση με ψυχραιμία. Μεταξύ εκείνων που απέτυχαν στην εξέταση, οι «αγχωμένοι» αισθάνθηκαν μικρότερη απογοήτευση, σε αντίθεση με τους «άνετους» ομόλογούς τους. Ενώ, από τους επιτυχόντες, οι αγχωμένοι αισθάνθηκαν έντονο ενθουσιασμό για τη νίκη τους.

Βλάπτει την υγεία

Ανέφερα νωρίτερα, ότι οι αισιόδοξοι άνθρωποι τείνουν να είναι περισσότερο ενθουσιώδεις σε διάφορους τομείς. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι οι ερευνητές στον τομέα της υγείας, έχουν ανακαλύψει μια σημαντική εξαίρεση σε αυτόν τον γενικό κανόνα: όταν πρόκειται να αναλάβουμε δράση για να προστατεύσουμε την υγεία μας, η αρνητικότητα τείνει να αποτελεί κίνητρο. Συγκεκριμένα, η ανησυχία των ανθρώπων για την υγεία τους, τους παρακινεί να αναζητήσουν ωφέλιμες πληροφορίες, να αναπτύξουν κριτική σκέψη σχετικά με τους τρόπους που θα αντιμετωπίσουν και θα ανατρέψουν τυχόν δυσάρεστα αποτελέσματα στις ιατρικές εξετάσεις τους, και τελικά να υιοθετήσουν υγιείς συμπεριφορές, όπως να σταματήσουν τις ανθυγιεινές τους συνήθειες, και να επισκεφτούν τον γιατρό.

Βλάπτει την αγάπη

Η αμέριστη θετικότητα δεν ωφελεί τη σχέση. Έρευνα (Neff, L. A., & Karney, B. R., 2005) σχετικά με τους επιτυχημένους και μη επιτυχημένους γάμους διαπιστώνει ότι στις μακροχρόνιες σχέσεις, μια «γεμάτη» δόση ρεαλισμού είναι ωφέλιμη, ενώ η αχαλίνωτη θετικότητα δεν είναι.

Άλλη έρευνα (McNulty, J. K., 2010) , η οποία, εκτιμά τον τρόπο με τον οποίο οι σύζυγοι τείνουν να είναι γενναιόδωροι και να συγχωρούν, διαπιστώνει ότι σε γάμους με όχι ιδιαίτερα προβλήματα, αυτή η στρατηγική είναι γοητευτική και διασφαλίζει μία σταθερή οικογενειακή ικανοποίηση.

Ωστόσο, σε γάμους που μαστίζονται από διαρκείς και σοβαρές εντάσεις, αυτή η φαινομενικά θετική στρατηγική, τείνει να παραβλέπει τις κακοποιητικές συμπεριφορές προκαλώντας, με την πάροδο του χρόνου, απότομη πτώση της ικανοποίησης. Φαίνεται, ότι η θετικότητα σε γάμους που χαρακτηρίζονται από κακοποίηση, μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα επισφαλής καθώς υπονομεύει το κίνητρο των ανθρώπων να διορθώσουν ή ακόμη, και να εγκαταλείψουν μια τοξική και δυνητικά επικίνδυνη σχέση.

Όχι και τόσο φιλική

Οι θετικοί άνθρωποι τείνουν να είναι πιο ευχάριστοι εν γένει, αλλά όταν καλούνται να παρέχουν κοινωνική υποστήριξη, η θετικότητα μπορεί να μετατραπεί σε υποτίμηση και αναισθησία.

«Οι άνθρωποι που μου λένε να μην ανησυχώ, με ενοχλούν. Δεν μπορούν να μου λένε πώς θα πρέπει να αισθάνομαι». Ίσως, να μην εκπλήσσει το γεγονός ότι οι θετικοί άνθρωποι είναι ιδιαίτερα επιρρεπείς στο να εμφανίζουν κοινωνική αναισθησία. Ο June Gruber, πρωτοπόρος εμπειρογνώμονας στους κινδύνους της θετικότητας, διαπιστώνει ότι οι άνθρωποι που βρίσκονται σε προνομιακή θέση, επιδεικνύουν μοναδική αναισθησία απέναντι σε ανθρώπους που βρίσκονται σε δυσχερή θέση. Με άλλα λόγια, οι θετικοί άνθρωποι δυσκολεύονται να σχετισθούν με ανθρώπους που αντιμετωπίζουν προβλήματα.

Ακόμη χειρότερα, στη μελέτη του Gruber, οι θετικοί άνθρωποι πίστευαν ότι ήταν εξαιρετικοί στην κατανόηση των συναισθημάτων των άλλων – γεγονός που αποκαλύπτει ότι στην αντίληψή τους υπάρχει ένα τυφλό σημείο, όσον αφορά, στην ενσυναίσθηση. Αυτό, το τυφλό σημείο έχει δυσάρεστες συνέπειες και για το ίδιο το θετικό άτομο. Οι άνθρωποι που παρουσιάζουν υψηλά επίπεδα θετικότητας σε καταστάσεις που θα έπρεπε να συμπάσχουν, όπως όταν παρακολουθούν μια θλιβερή ταινία ή όταν ακούνε το πόνο ενός αγαπημένου προσώπου, υποφέρουν από έντονη συναισθηματική εξασθένηση και έχουν φτωχή διαχείριση των καθημερινών αντιξοοτήτων.

Δείκτης κακής ψυχικής υγείας

Μέχρι στιγμής, οι έρευνες που αναφέρω, δίνουν μία θολή εικόνα της θετικότητας, υποδηλώνοντας ότι μια θετική προοπτική είναι καλοήθης ή και ευεργετική στις περισσότερες περιπτώσεις, με κάποιες αξιοσημείωτες εξαιρέσεις. Ωστόσο, στο άλλο άκρο της, η θετικότητα μπορεί να αποδειχθεί εξαιρετικά ανθυγιεινή. Η έρευνα διαπιστώνει ότι οι άνθρωποι που αναφέρουν σταθερά ακραίες τάσεις ευτυχίας, τείνουν να είναι λιγότερο δημιουργικοί, υπερεκτιμούν τις ικανότητές τους, εμπλέκονται σε ριψοκίνδυνες καταστάσεις και διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο για την εκδήλωση ψυχικών διαταραχών.

Συγκεκριμένα, η ακραία θετικότητα είναι χαρακτηριστικό της μανίας. Το μανιακό επεισόδιο, όταν το συναντήσουμε, είναι εύκολο να το αντιληφθούμε. Ένα άτομο που εκδηλώνει μανιακό επεισόδιο έχει υπερβολικά ευφορική διάθεση, διογκωμένη αυτοεκτίμηση, υπερεμπλοκή σε ευχάριστες δραστηριότητες με δυνητικά οδυνηρές συνέπειες. Ακόμη και η αναζήτηση της ευτυχίας, δυνητικά, μπορεί να αποβεί επικίνδυνη.

Ανάλογες μελέτες δείχνουν ότι οι άνθρωποι διαφέρουν ως προς την αξία που αποδίδουν στην ευτυχία. Οι άνθρωποι που πασχίζουν για αιώνια ευτυχία, παγιδεύονται όταν αποτύχουν και συχνά καταλήγουν σε πιο άθλια κατάσταση απ’ ό, τι οι άνθρωποι που δεν είναι εμμονικοί με την ευτυχία. Τείνουν επίσης, να είναι πιο μοναχικοί, και διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο τόσο στο να εκδηλώσουν μανιακά επεισόδια όσο και στο να υποπέσουν σε κατάθλιψη.

Συμπέρασμα

Η θετικότητα είναι ένα νόμισμα με δύο όψεις. Από κοινού, η έρευνα και για τις δύο όψεις του νομίσματος μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: Ο χρόνος και το μέτρο είναι τα πάντα.

Περιμένετε κάποια σημαντικά νέα; Αφήστε κατά μέρος την αισιοδοξία μέχρι να τα μάθετε. Χρειάζεται να παρακινήσετε τον εαυτό σας να υιοθετήσει υγιεινές συμπεριφορές; Σκεφτείτε το χειρότερο σενάριο. Θέλετε να είστε ο καλύτερος φίλος και ο ιδανικός σύντροφος; Σιγουρευτείτε ότι βλέπετε τα πράγματα με ακρίβεια. Διαφορετικά, μια εγκάρδια βοήθεια ευτυχίας μπορεί να είναι ακριβώς αυτό που διέταξε ο γιατρός.

Η τυραννία της θετικής σκέψης είναι πως στην χειρότερη περίπτωση, πασχίζει να «αφαιρέσει» τις επώδυνες αναμνήσεις, ενώ στην καλύτερη περίπτωση, να τις «επιδιορθώσει». Όμως, χωρίς τις αναμνήσεις μας, απλά δεν υπάρχουμε, θα καταστραφούμε. Οι αναμνήσεις είναι η θεμέλια λίθος της συνείδησης, πώς θα μαθαίναμε από τα λάθη μας, αν δεν τα θυμόμαστε; Ποιοι θα ήμασταν χωρίς την εμπειρία μας; Οι αναμνήσεις είναι η εμπειρία μας.

«Ο άνθρωπος που χρειάζεται 10 χρόνια για να διορθώσει τα λάθη του, είναι σπουδαίος άνθρωπος» – R.Oppenheimer

…και προσθέτω πως για κάποιους από μας μπορεί να χρειαστεί περισσότερο

πηγή